TIN TỨC

Một năm văn đàn vắng Nguyễn Huy Thiệp

Người đăng : phunghieu
Ngày đăng:
mail facebook google pos stwis
601 lượt xem

Người ta có thể hình dung rõ hơn vị thế của một nhà văn lớn khi họ rời xa cõi trần, không phải chỉ ở những gì họ đã tựu thành, mà chủ yếu còn ở bóng hình của họ chẳng gì làm mờ khuất trên chính văn đàn đó, nhiều năm tháng về sau.

Nguyễn Huy Thiệp viết dòng lưu bút cho thầy cô Trường THPT Mai Sơn (Sơn La), nơi ông từng dạy học cuối thập niên 1970, trong chuyến trở lại vùng đất này, tháng 8 năm 2017. 

Một số bạn hữu thân tình của ông ngồi cùng nhau trong ngày giỗ đầu ông, giữa tháng 3/2022 vừa rồi. Họ nói nhiều chuyện, hầu hết đều liên quan đến ông, về ông, như thể ông vẫn đang tham dự cùng họ, chưa hề vắng mặt, dù sinh thời, ít khi ông góp tiếng ồn ào trong những buổi gặp gỡ bạn văn. Bạn văn cứ nói và ông cứ giữ im lặng. Ông trầm, tôi nghĩ vậy, hoặc cũng có thể, ông quá biết tính cách của từng người bạn, để nhường họ ở điểm họ mạnh miệng hơn ông về những chuyện thế sự, chuyện tiếu ngạo, hiệp nghĩa trong giới văn chương nghệ thuật nước Nam, thật tình, cũng nhỏ hẹp và thường biết tỏng về nhau. Một đôi lần, thậm chí, tôi còn thấy ông cười trừ, dàn hòa, lắc đầu cho qua những oái oăm, trái khoáy của sự đời, cõi người và quay về với mối bận tâm mà ít ai thực sự hiểu hết ngầm ý của ông, rằng viết văn là đi tìm đạo. Tôi nghe ông nói điều này thường xuyên đến mức, theo cảm nhận nông cạn của mình, đinh ninh ông đang phát biểu một trong những đúc kết ưng ý nhất sau hơn bốn thập niên ông viết văn.

Nhiều quan điểm văn chương của Nguyễn Huy Thiệp, cho đến giờ, vẫn khiến độc giả không khỏi giật mình lúng túng như thể đang đối diện một phép thử quá mới với thói quen tiếp nhận các quan điểm có phần nền nã, trang trọng, thuận chiều về văn chương. Nguyễn Huy Thiệp không ngần ngại nói đến sự vô bổ, vô nghĩa, “văn chương là thứ bỉ ổi bậc nhất” (Chút thoáng Xuân Hương), “văn học cũng là sự cùng quẫn, cũng đầy dối trá và ngụy tạo” (Bài học tiếng Việt), rồi thẳng thắn hơn, chỉ ra “nghề văn là nghề nguy hiểm và chẳng hứa hẹn một tương lai chắc chắn gì, nó chỉ hấp dẫn với ai mê danh vọng hão” (Tuổi 20 yêu dấu). Thoạt nghe cảm tưởng ông chủ tâm nói ngược, khinh thị, bất kính về nghề viết văn ít ra cũng được vô số thân danh đeo đuổi, sống chết đến cùng và nhiều người thì còn đánh cược mọi thứ để kiếm danh hão không đủ trang sức một đời. Nhưng thực ra, đấy chỉ là góc nhìn tổng thể vấn đề, như nhìn bàn tay hai mặt, không đối lập biền biệt, mà phóng chiếu vào nhau, về cái hay cái dở, điều tốt đẹp lẫn điều bình thường trong nghề văn. Ông vẫn nói về nghề này như là hiện thân của sự bao dung và “lòng chẳng nỡ”, không quên “văn học còn là thước đo trình độ trí tuệ, trình độ học vấn của giới trí thức” nhưng cũng ngờ ngợ những nhà văn kém cỏi, không tự tin ở tài năng cá nhân mình nên ra sức ráo riết “hoạt động xã hội” để “phản ánh xã hội”, bởi việc “phản ánh xã hội” đó, theo ông, “thường sốt sắng nhưng cũng thường sai be bét”. Một nhà văn, nếu muốn thể hiện vai trò nào đó, như ông chờ đợi, “không phải là nói ra chân lí mà là thức tỉnh ý hướng về chân lí hoặc chí ít cũng là thức tỉnh tình cảm về phẩm giá con người trong họ”, “một bộ phận nhân dân thậm chí còn kì vọng được nhà văn dẫn dắt và bênh vực khi họ đẩy vào các tình huống trớ trêu nào đấy” (Khoảng trống ai lấp được trong tư tưởng nhà văn).

Song để có khả năng đó mà không rơi vào kiểu thương vay khóc mướn như một kẻ sĩ ưu thời lo đời, hoặc không cao đàm khoát luận như bậc thức giả chăm chút thể hiện mình thì nhà văn nhất định phải là một người am tường dân tộc, “hiểu biết sâu sắc nước Việt” theo lối một nhà tư tưởng. “Sự hiểu biết dân tộc theo lối một nhà tư tưởng – ông nhấn mạnh, đòi hỏi nhà văn một sức làm việc phi thường, một nghị lực phi thường, một sức chịu đựng phi thường” (Khoảng trống ai lấp được trong tư tưởng nhà văn). Đòi hỏi đó hẳn nhiên là bất khả với nhiều nhà văn, riêng Nguyễn Huy Thiệp, ở thời điểm ông bùng nổ văn đàn, tôi nghĩ ông chớm là một nhà tư tưởng, một nhà nhân học đã nhìn thấy và biểu đạt một cách sáng suốt, sâu sắc về hiện trạng xã hội mà ai cũng thấy phần mình trong đó. Đã lâu rồi và tôi e sẽ còn lâu nữa, văn đàn vắng hẳn những câu văn như rắc muối, như ủ lửa trong những chiêm nghiệm gai người về sống và chết, về tính và tình, tài và phận, về những mơ mộng và giới hạn của cá nhân, cộng đồng, về những nỗi buồn hắt hiu trên mặt đất, những nỗi cô đơn và chua xót lặn sâu trong tâm khảm người nghệ sĩ như văn Nguyễn Huy Thiệp từng có. Văn đàn cũng chưa có thêm ai để thiên hạ nhốn nháo đi tìm, để thấy chộn rộn, thỏa mãn khi tự nhấc mình lên một ngưỡng đọc kĩ càng hơn so với thói quen gấp sách quá vội. Không bởi văn đàn ít tài năng hay phong cách nổi bật, mà bởi Nguyễn Huy Thiệp, tôi nghĩ, thuộc về trường hợp cho phép công chúng được cộng dồn nhiều lần đọc khác nhau trong đời, từ đôi mươi, tứ tuần hay tuổi tri thiên mệnh, cũng là trường hợp khiến người đọc nhớ dai và trích dẫn đúng ngay cả những câu văn giễu cợt, mỉa mai thói tính nhân quần, những câu văn đụng chạm và cà khịa các chuẩn mực đạo đức, những câu nhắc nhớ và trân trọng vốn ngôn ngữ bình dân. Chúng ta không ngừng có những nhà văn xông xáo cách tân thủ pháp, chúng ta cũng chứng kiến sự nỗ lực miệt mài của những nhà văn ưa quẳng mình vào đề tài thời sự, sự kiên nhẫn và chắt chiu của những nhà văn đề cao tích lũy vốn hiện thực xã hội. Chúng ta cũng có vài nhà văn giữ cự li nghiêm cẩn với văn học thị trường, không tìm cách nâng tên tuổi mình bằng cách lăn xả vào các điểm nóng bàn luận trên mạng. Nhưng chúng ta đang thiếu hẳn mô hình nhà văn tự tri nhận về “đáo bỉ ngạn”, đến bờ bên kia, rồi “rửa tay gác kiếm” khi tài sức đã cạn như Nguyễn Huy Thiệp. Biết dừng lại và biết bảo toàn nghiệp văn, tri túc cái mình đang là và đang có, dù mang dáng dấp đạo mạo trung dung thế nào, vẫn hay hơn việc cố kéo dài sự trung bình.

Viết văn là đi tìm đạo, ngay cả ở định nghĩa bất khả diễn giải này, cũng phải nhờ ông mới không bị coi  là một thổ lộ nửa mù mờ, nửa bí hiểm. Những văn tài thường thường bậc trung thì tự huyễn thốt ra vài lời lẽ rối rắm như thể thử sức hiểu của số đông. Nhưng ông, tác giả của chừng 55 truyện ngắn chưa bao giờ nguôi vẫy gọi cắt nghĩa, cần gì nhấn thêm một khúc cua thách thức sự chú ý công chúng bởi quan niệm viết văn có vẻ khác người của mình? Ông cũng không cần ai đó tranh cãi, thắc mắc hay giễu cợt những điều ông thấm thía. Bởi đi tìm “đạo”, với ông, như tôi mang máng vỡ lẽ, gần với thái độ chấp nhận, thuận theo lẽ tự nhiên của sống chết, của toàn bộ trật tự và biến dịch, của xấu tốt, đúng sai mà bàn tay con tạo đã tinh tế, công phu cấp cho mỗi người một kịch bản rất ư riêng khác. Ông đi tìm “đạo”, có thể như nhân vật Chương đi tìm Con gái thủy thần, không thấy rõ đích mồn một, nhưng ảnh tượng, sức mạnh siêu hình đầy cám dỗ và ma mị ấy, đã giúp ông bắt gặp, nhận ra nghĩa lí của mình. “Những khao khát của tôi nhấc tôi lên khỏi mặt đất”, Chương thổ lộ, và như Chương, có lẽ ông cũng muốn, khi viết văn, được sống trải trọn vẹn trạng thái “cô đơn và sự bất lực”, tự nhận ra “trong khát vọng tìm kiếm cuộc sống của tôi hẳn có ẩn chứa một con quỉ dữ đã thiếp ngủ lâu rồi. Nó ích kỉ, cô đơn, bị làm nhục, nó hoài nghi đủ thứ, dè chừng đủ thứ, vụ lợi và đê hèn. Nó ngẫm nghĩ đôi chút về tôn giáo, về bản chất con người chẳng qua cũng chỉ nhằm để đối chiếu và làm sắc nhọn thêm bản lĩnh quỉ dữ của nó mà thôi”. Tìm “đạo”, nếu không đối diện với “con quỉ dữ” trong mình, thì làm sao có thể viết văn, như ông nhấn mạnh, “đẩy tính cách nhân vật và các vấn đề nêu ra đến hết, thậm chí đến cái chết”, làm sao nhà văn dám “trung thực với mình đến tận đốt xương sống” (Nhà văn và bốn trùm “mafia”) để tạo ra thứ “văn chương có cái gì từa tựa lẽ phải”? (Giọt máu). Dù đời sống, lòng khao khát ham sống của người viết không phải lúc nào cũng thuận buồm xuôi gió, nhưng mỗi trang văn, mỗi câu chữ của anh ta, khó khăn thay, cần phải thúc giục mỗi người sống nhân đạo hơn, “có ý nghĩa hơn, văn minh hơn, sướng hơn” (Thời của tiểu thuyết). Người ta đọc Nguyễn Huy Thiệp cũng bởi họ tin sống dễ lắm, nhìn vào mắt trẻ con mà sống.

Nguyễn Huy Thiệp, nếu xét ở điểm nào đó không đắc ý nhất, thì vẫn như chàng Chương tuổi trẻ kia, đang hướng về phía biển cả, phía những đàn cá voi xanh cất tiếng tự do và bộc lộ vẻ trác tuyệt của mình. Ông “sang sông” nhưng vòng sóng đón nhận tác phẩm của ông không dừng lại. Theo nghĩa đó, văn chương Việt Nam thời đổi mới, nơi ông là hạt nhân, cũng không dừng lại. Nguyễn Huy Thiệp kéo giai đoạn ấy gần hơn với bạn đọc, giới nghiên cứu hôm nay, và e chừng, sẽ còn rực rỡ hơn với thì tương lai gần. Ông không có mặt ở các kì cuộc hội ngộ, gặp gỡ văn chương bây giờ song lại dành tặng điểm xuất phát lớn mang tên tư tưởng, bút pháp Nguyễn Huy Thiệp cho ai đó tài năng tiếp tục bứt phá thêm. Và ông cũng dành tặng nụ cười xòa cho những vội vàng, sơ suất của văn đàn trong những bài viết, cuốn sách và sự kiện tưởng nhớ, tôn vinh ông. Như thể, ông biết rõ, đời sống không thiếu những sự nhầm lẫn đan cài nhau và sự phi phàm đời văn còn tùy vào sức chịu đựng nhầm lẫn ấy, nhiều năm tháng về sau.

 Mai Anh Tuấn/Tia sáng

 

Bài viết liên quan

Xem thêm
Cái “Chuẩn” hình thức sách văn học
Bài đăng Văn nghệ số 21/2023
Xem thêm
Những cảm nhận Sài Gòn
Bài đăng Văn nghệ số 17+18/2020
Xem thêm
Cần gì để văn học trẻ Việt Nam vươn ra thế giới?
Đó là một trong những câu hỏi lớn được đặt ra và mổ xẻ đầy sôi nổi trong buổi cà phê học thuật nhân văn chủ đề Văn học trẻ Việt Nam trong dòng chảy giao lưu quốc tế chiều 25-3.
Xem thêm
Học văn thời công nghệ số
Bài viết của GS.TS Huỳnh Như Phương
Xem thêm
Tết – không thể cắt nghĩa
Trong một năm, người Việt của chúng ta có rất nhiều cái Tết, nhưng nếu chỉ nói một từ Tết thôi, thì gần như bất kể, ai cũng nghĩ đó là Tết Nguyên đán.
Xem thêm
Hồi ký dễ viết - khó hay
Hồi ký Gánh gánh… gồng gồng… của đạo diễn Xuân Phượng vừa được NXB Tổng hợp TPHCM tái bản lần thứ 5.
Xem thêm
Lòng tri ân luôn là giá trị bất biến
Bài đăng Văn nghệ số 53/2022
Xem thêm
Một năm cũ mèm dạy ta điều gì?
Một năm cũ mèm dạy ta điều gì?
Xem thêm
Văn chương Việt Nam 2022 – Một góc nhìn
Tôi có thói quen ghi lại những sự việc, những hiện tượng văn học trong năm, trước hết là để làm tư liệu và để chia sẻ với bạn văn đôi điều, bởi 2022 đã là quá vãng và sẽ qua đi mãi mãi. Dẫu thế nào, dưới một góc nhìn riêng, những gì ghi nhận được luôn là chủ quan và phiến diện.
Xem thêm
‘Nhà thơ thế giới’ và những trò bịp trong văn nghệ
Hiện tượng tôn vinh “nhà thơ thế giới” Tống Thu Ngân không phải là cá biệt, trong đời sống văn học nghệ thuật hiện nay. Những cái bẫy lừa bịp như thế đang giăng ra khắp mọi nơi.
Xem thêm
Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều: Nghĩ về câu lạc bộ thơ
Không phải đến khi có những bàn luận về các câu lạc bộ văn chương trên mạng xã hội tôi mới nghĩ về một trong những hình thức sinh hoạt xã hội này. Mà tôi đã nghĩ đến câu lạc bộ đã nhiều năm nay. Và có lẽ từ khi một số nhà thơ cho rằng: thơ câu lạc bộ sẽ giết chết thơ.
Xem thêm
‘Truyện Kiều’ được Đại thi hào Nguyễn Du viết thời điểm nào?
Thời điểm Đại thi hào Nguyễn Du viết Truyện Kiều từng được tranh luận gay gắt, nay câu hỏi ấy lại được đưa ra mổ xẻ trên mạng xã hội.
Xem thêm
Tâm thức biển trong thơ Nguyên Hùng
Bài đăng An ninh Thế giới cuối tháng số 255 (tháng 11/2022).
Xem thêm
Lựa chọn – vấn đề mới của văn học nghệ thuật
Nhàn đàm của Kabishev Alexander Konstantinovich
Xem thêm
Nhân đọc bài viết của Hoàng Thanh về công trình “Một số vấn đề văn học Việt Nam hiện đại” của Nguyễn Đăng Điệp
Tôi thực sự bất ngờ khi đọc bài viết Lại phát hiện rúng động về Nguyễn Đăng Điệp đạo văn của nhiều người trong công trình “Một số vấn đề văn học Việt Nam hiện đại” của Hoàng Thanh trên trang Pháp luật chính sách lúc 19:45, 9.11.2022. Bất ngờ vì trong cái nhìn của chúng tôi, PGS-TS Nguyễn Đăng Điệp là nhà nghiên cứu sắc sảo, cẩn trọng, luôn cầu thị và được nhiều đồng nghiệp, các thế hệ học trò quý mến.
Xem thêm
Nghĩ về nghề giáo
Ngày 20/11 hàng năm đã trở thành ngày hội của đất nước nhằm tôn vinh và biết ơn các thầy, cô giáo, những người âm thầm lặng lẽ trong sự nghiệp trồng người.
Xem thêm