11 nhân vật với số phận, nghề nghiệp khác nhau, cùng xuôi đến bờ bên kia trên một chuyến đò ngang. Mỗi người đều mang theo nhiều triết lý để nhìn cuộc đời nên vì thế mà con đò cũng nặng trĩu...

Chuyến đò định mệnh là vở diễn do NSND Trần Minh Ngọc dàn dựng trên sân khấu Thiên Đăng, chuyển thể từ truyện ngắn Sang sông của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Công diễn lần đầu trong Liên hoan sân khấu thể nghiệm lần 1 tại Hà Nội vào năm 2008, Đến bờ bên kia (tên gọi gốc của Chuyến đò định mệnh) được đánh giá là vở diễn tạo độ tranh luận phần vì gắn với thương hiệu của Nguyễn Huy Thiệp, phần vì câu chuyện kịch thực sự không quá rõ ràng, tất cả diễn biến cứ trôi như dòng chảy để người xem tự có cảm nhận riêng mình. Tác phẩm mới quay lại sáng đèn trên sân khấu Thiên Đăng.

Sang sông hay hành trình của sự giác ngộ?

Sinh thời, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp từng giải thích ý nghĩa của “sang sông” gắn với triết lý Đáo bỉ ngạn (Pàramità) trong Phật giáo, nghĩa là con đường giác ngộ, vượt qua biển sinh tử đến Niết bàn. Ở bến Mê, có 11 nhân vật thuộc mọi tầng lớp xã hội khác nhau như: cô lái đò, nhà thơ, đôi tình nhân yêu nhau, hai mẹ con Việt kiều, thầy giáo, nhà sư, vị thương gia chuyên thu thuế, người lái buôn đồ cổ, tên cướp. Tất cả gặp gỡ như nhân duyên chẳng hẹn, rồi cùng lên đò sang sông đến bến Giác.

Mỗi nhân vật trong kịch không chỉ sang sông đơn thuần mà đang trong hành trình tìm kiếm sự giác ngộ. Nhưng tình yêu, danh, lợi, tiền tài và sự công nhận lại là cái họ mong đợi khi tới chợ Phù Vân, điểm đến cuối cùng ở bến Giác. Phù Vân tựa như hình ảnh của đám mây thoáng nổi lên rồi tan ngay, thường dùng để ví cái không lâu bền, có được rồi lại mất. Nên phải chăng để thực sự nhập cõi Niết bàn thì cần hiểu rằng danh lợi thường tình chỉ là những điều tạm bợ vì ta chẳng thể nào giữ khư khư bên mình.

Để bước lên đò sang sông, các nhân vật (trừ đứa bé) đều phải mang mặt nạ. Mỗi lần như vậy, đạo diễn Minh Ngọc đều xử lý ánh sáng khá công phu. Đây là hình ảnh ước lệ được lý giải theo nhiều cách khác nhau. Một số khán giả cho rằng “mặt nạ” tượng trưng cho “danh tính” để có thể nhận ra nhau, một số thì nghĩ đó cũng chính là sự che mắt, khiến nhân vật chưa thể tìm thấy đích đến thực sự của giác ngộ. Họ khó nhìn vào sự thật cuộc đời để thôi tham chấp, tính toán, hờn ghen.

Hình ảnh vở Chuyến đò định mệnh. Ảnh: Sân khấu Thiên Đăng

Đậm triết lý Phật giáo

NSƯT Thành Lộc cho rằng Chuyến đò định mệnh là vở kịch lạ ngay từ cách đặt vấn đề. Vở diễn khó dựng, khó diễn và khó xem khi được Nguyễn Huy Thiệp lý giải dựa trên triết lý Phật pháp. Tất cả nhân vật đều không có tên tuổi rõ ràng và có khi họ đại diện cho những bản ngã khác nhau trong cùng một con người. Nhiều cảnh của vở được đạo diễn Minh Ngọc dàn dựng với tầng tầng lớp lớp khói mênh mang.

Vở diễn đặt ra câu hỏi: Để đi từ cõi này sang cõi khác, ta cần phải gột rửa điều gì? Vai diễn nhà sư (NSƯT Hữu Châu) khiến nhiều khán giả suy ngẫm. Với câu cửa miệng là câu kinh: “Nam mô a di đà Phật”, nhà sư hoàn toàn tách biệt trong câu chuyện của những người thường trên đò. Ông là hiện thân của Phật tính và sự giác ngộ trong mỗi người. Khác với các nhân vật còn lại, nhà sư là người duy nhất liên tục tháo mặt nạ ra thay đổi, rồi lại đeo vào khi sang sông. Có lẽ, ông đã thấy được bến bờ giác ngộ nhưng vẫn bị dục vọng chi phối nên chưa thể thoát khỏi vòng tục luỵ.

Có một hình ảnh đối lập khiến khán giả thích thú là khi nhà sư chắp tay lạy tên cướp lúc chứng kiến hắn đập vỡ chiếc bình để cứu đứa bé. Nhà sư thường chỉ lạy Phật, điều này chứng tỏ rằng bên trong tên cướp vẫn còn nhân tính, có tâm Phật. Mỗi con người đều có bản tính thiện - ác, không ai xấu hoàn toàn và cũng không ai hoàn hảo trọn vẹn. Câu thoại “Sắc sắc không không, vừa không vừa có / Đừng nghĩ cái gì đúng, đừng nghĩ cái gì sai / Không nghĩ thiện, không nghĩ ác / Không nghĩ tốt, không nghĩ xấu” của nhà sư khiến ta nhớ Bát nhã Tâm kinh cũng có câu: “Sắc bất dị không, không bất dị sắc / Sắc tức thị không, không tức thị sắc”. Đây chính là giáo lý Phật giáo về tính duyên sinh vô ngã của đời người để thấy mọi sự không có bản ngã cố định mà luôn thay đổi theo thời gian.

Những nhân vật trên con đò còn gặp cả con “quái vật” mang tên “Trời ơi”. Chẳng ai biết “Trời ơi” từ đâu tới, bản tính hung ác tới mức độ nào hay có hình dạng ra sao. Chỉ biết rằng nó đã bất ngờ ập đến và buộc họ phải từ bỏ những gì quý giá nhất. Đây có lẽ là đích đến cuối cùng để đi đến giác ngộ, đó là sự giải thoát sang kiếp khác khi ta biết buông bỏ những gì còn vương mang ở kiếp này. Nên mới có những chiếc sọ người mắc kẹt nơi bờ sông đã phát ra tiếng nói: “Tôi cần một chút mất mát cho lòng độ lượng”. Nhưng “Trời ơi” không lấy đi quyển sách dạy học của người thầy giáo, tập thơ của nhà thơ và chuỗi hạt của nhà sư. Bởi tri thức, tâm hồn và lòng từ bi là những thứ luôn tồn tại sâu trong tâm khảm của mỗi người và nên được theo ta trong vòng tròn luân hồi.

Khi thuyền cập đến bờ bên kia, nhà sư hiểu ra bờ này chưa thực sự là bờ Giác ngộ nên ông đã không lên bờ mà quay trở về. Quay lại để tiếp tục hành trình thử thách, tu tập từ đầu đến khi nào có thể cứu độ được chúng sinh. Ấy cũng là bản chất của kẻ tu hành, phải trải qua nhiều gian nan, kiếp nạn mới có thể nhập cõi Niết bàn.

Nguyễn Huy Thiệp và cách nhìn Phật giáo

Hoa sen nở ngày 29 tháng 4, Đến bờ bên kia là hai kịch bản nổi tiếng nhất của Nguyễn Huy Thiệp có yếu tố Phật giáo. Trong đó, Đến bờ bên kia được các sân khấu lựa chọn dàn dựng nhiều nhất.

Năm 2008, đạo diễn Anh Tú đã dàn dựng vở kịch này với sự cố vấn nghệ thuật của đạo diễn Doãn Hoàng Giang. Vở diễn được gửi đi tham dự Liên hoan Sân khấu thử nghiệm toàn quốc tháng 12-2008. Đến năm 2022, đạo diễn Bùi Như Lai tiếp tục dàn dựng vở theo hướng thể nghiệm cho Đoàn Kịch nói Hải Phòng, sau đó tham gia Liên hoan Sân khấu quốc tế thử nghiệm lần thứ 5 năm 2022 và được trao huy chương Vàng.

Trước đó, năm 1993, NSND Đào Mộng Long từng dựng vở kịch Hoa sen nở ngày 29 tháng 4 của Nguyễn Huy Thiệp theo dạng thể nghiệm kết hợp chèo, cải lương trong một chương trình kịch do Hội nghệ sĩ sân khấu Việt Nam tổ chức. Đây cũng là một kịch bản thể hiện rõ cách Nguyễn Huy Thiệp nhìn về Phật giáo. Một trong những đoạn đáng nhớ nhất trong vở kịch này là giây phút hai con người đứng ở hai bờ thiện - ác: sư Huệ và kẻ trộm tên Lương đối diện với nhau. Lương lẻn vào chùa, uy hiếp sư Huệ để lấy 5 triệu đồng và cả pho tượng Phật Thích Ca quý giá. Nhưng trái với mọi dự đoán, vị sư già không hề kêu la hay tìm cách kháng cự. Ông bình thản, thậm chí còn nhắc Lương để quên chiếc côn sắt trên bàn thờ. Còn Lương lại bất ngờ nói:“Mày đừng nghĩ xấu cho tao đấy nhé! Nếu tao giàu sang thì rồi có ngày tao sẽ trả lại cho chùa”.

Có lẽ, lòng từ bi của sư Huệ không nằm ở lời rao giảng, mà ở cách ông lặng thinh đón nhận mọi sự, chính điều ấy đã khiến tên trộm lung lay. Dù chỉ trong khoảnh khắc nhỏ nhoi cũng đã khơi dậy Phật tính bên trong tên trộm. Nhân vật Lương trong Hoa sen nở ngày 29 tháng 4 và tên cướp trong Chuyến đò định mệnh đều phản ánh tương đồng góc nhìn của Nguyễn Huy Thiệp về sự hòa trộn, cân bằng giữa hai bản ngã thiện - ác của con người.

Theo Nguyệt Viên Minh/Báo Văn Nghệ