Văn chương TPHCM: Cuộc tìm kiếm phần mộ của “Bà chúa thơ Nôm” Hồ Xuân Hương đang mở ra những phát hiện bất ngờ. Từ những dấu tích mộ cổ ở Tam Kỳ, nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng cùng cộng sự đã đưa ra 26 căn cứ khoa học thuyết phục, gắn kết giữa lịch sử – phả hệ – văn bia, hé lộ khả năng mộ 1850 mang tên Huỳnh Hoàn Nhân chính là nơi yên nghỉ của nữ sĩ.

Một hành trình nghiên cứu công phu, giàu tâm huyết, góp phần giải mã thêm bí ẩn cuối cùng của Hồ Xuân Hương – người phụ nữ tài hoa trong lịch sử thi ca Việt Nam.

Nữ sĩ Hồ Xuân Hương (tranh từ Internet)
 

TRẦN THỊ THỰC

Quảng Nam ghi nhận đánh giá cao tính khoa học và thực tiễn của đề tài

Ngày 12/5/2021, trên trang điện tử Văn chương Tp. Hồ Chí Minh đăng bài “Thân thế của nữ sĩ Hồ Xuân Hương được giải mã” giới thiệu nội dung sách “Giải mã bí ẩn nữ sĩ Hồ Xuân Hương” của tác giả Nghiêm Thị Hằng, sách do Nhà xuất bản Hồng Đức ấn hành.

Mới đây nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng lại chứng minh dấu tích mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân với các cơ sở khoa học xác định đó là phần mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương -Danh nhân văn hóa thế giới, Bà chúa thơ Nôm. Ngôi mộ cổ có bia ghi năm tạo dựng 1850 chôn cất trên đất vườn của người họ Huỳnh- đó chính là mẹ của ông Trần Phúc Hiển (chồng nữ sĩ), hiện ở khu phố 8 đường Nguyễn Xuân Vân- phường An Sơn –TP Tam Kỳ -Quảng Nam.

Sau ồn ào, tháng 10/2024 UBND tỉnh Quảng Nam không đồng ý khai quật mộ cổ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân, nghi là phần mộ Hồ Xuân Hương vì "không có căn cứ và cơ sở lịch sử, khoa học", ngày 15/5/2025 lãnh đạo tỉnh đã giao cho Sở Văn hóa Thể thao du lịch, mời các nhà nghiên cứu vào báo cáo, về 3 ngôi mộ cổ ở Tam Kỳ, trong đó có mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân. Nhóm gồm nhà báo - nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng, cựu Đại tá công an - luật sư Nguyễn Huy Hoàng và PGS-TS Vũ Nho, đã tham dự hội nghị.

Với 26 căn cứ khoa học, chứng minh qua 60 bức ảnh, nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng đã chỉ ra các dấu tích gắn bó, liên kết giữa 3 ngôi mộ cổ mộ Giày Thầy Lánh (mộ chồng Trần Phúc Hiển), mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân (vợ thiếp Hồ Xuân Hương), trong quan hệ hôn nhân, vợ chồng, gắn với điều kiện đặc biệt các phần mộ phải thay tên đổi họ trên bia mộ, minh bia, vì lý do liên quan đến lịch sử của vụ án đương thời -ông Trần Phúc Hiển tội phạm của triều đình nhà Nguyễn bị bắt tháng 5/1818.

Đặc biệt các hình khắc trên bia mộ và bình phong tiền mộ Giày, mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân, mộ 1856 Phan Thị đều có có hình con dơi ngập vòng tròn xích tay tù nhân, rìa bia khắc hình người mặt dơi có 2 dây thắt chéo cổ, dây tua rua tơ hồng 2 chấm và 3 chấm, hình trang trí xoáy ốc, mộ xây dựng hình ô van và hình khắc lồng mặt người đàn ông phong độ, ở cổ có 2 dây thắt chéo, gương mặt người phụ nữ trẻ và hình khắc gương mặt người phụ nữ già đó là gương mặt của tử từ Trần Phúc Hiển, Hồ Xuân Hương vợ thiếp và Phan Thị vợ cả…

Đây chính là cơ sở khoa học then chốt trước nhà nghiên cứu Nghiêm Thị Hằng chưa có ai nghiên cứu lĩnh vực này.Sự mới lạ của các cơ sở khoa học này đã giúp cho báo cáo của nhà nghiên cứu được ghi nhận đánh giá cao tính khoa học và thực tiễn của đề tài. Theo ông Phạm Hồng Quảng- Phó ban Tuyên giáo- Dân vận tỉnh thì “Công việc của các nhà nghiên cứu đến đây đã hoàn thành và được ghi nhận. Phần nghiên cứu tiếp của tỉnh Quảng Nam là báo cáo và lập dự án để Hội thảo. Từ đó có cơ sở khai quật lại ngôi mộ 1850, để có căn cứ thực chứng về ngôi mộ này và công bố công trình nghiên cứu của các nhà khoa học “Tìm phần mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương-Danh nhân văn hóa thế giới” ở Tam Kỳ- Quảng Nam, cả về căn cứ nghiên cứu khoa học và căn cứ khảo cổ thực chứng”.

Đã tìm ra người đưa hài cốt nữ sĩ Hồ Xuân Hương về Tam kỳ và vì sao mộ 1850 lại mang họ Huỳnh

Sau hội nghị ngày 15/5/2025, có 3 vấn đề đặt ra: Ai đưa hài cốt nữ sĩ Hồ Xuân Hương về Tam Kỳ? Ai viết bia mộ và chỉ huy xây dựng lăng 1850 Huỳnh Hoàn Nhân? Vì sao mộ 1850 lại mang danh Huỳnh Hoàn Nhân? Cần phải làm sáng tỏ.

Hướng nghiên cứu được tập trung thời điểm năm 1842 mộ Hồ Xuân Hương được chỉ rõ tại ở ven Hồ Tây. Bằng chứng nhà thơ Tùng Thiện Vương theo vua anh Thiệu Trị ra Bắc Thành tiếp sứ nhà Thanh đã đến viếng mộ nữ sĩ, để lại bài thơ “Long Biên trúc chi từ”. Vậy sau năm 1842 mộ nữ sĩ còn ở Hồ Tây hay di chuyển về đâu? Có di chuyển về quê chồng theo câu ca dao xưa “Sống quê cha ma quê chồng”?

Chị Hằng đã tìm được quê chồng của Hồ Xuân Hương ở Tam Kỳ-huyện Hà Đông. Vậy mộ nữ sĩ có được di chuyển về Tam Kỳ vào thời điểm nào?

Từ việc Tùng Thiện Vương đến viếng mộ nữ sĩ, có ai đi cùng? Tìm qua các bằng sắc phong của triều đình, chị Hằng đã tìm ra người tên Sài họ Trần (quê ở thôn Phú Quý Thượng, tổng An Hòa, huyện Hà Đông, phủ Thăng Bình) là vùng quê con cháu họ Trần làng Tam Kỳ sinh sống, đang làm quan trong thủy binh triều đình. Soi chiếu qua sách Đại Nam thực lục về thời gian và sự kiện, có thể có sự hiện diện của ông Trần Sài tham ra xa giá Vua Thiệu Trị ra Bắc Thành năm 1842, với cương vị là Ngoại úy Đội trưởng Đội 1, vệ 2, Hữu doanh Kinh kỳ Thủy sư. Từ đây một giả thiết được đặt ra, nếu ông Trần Sài cùng đi với Tùng Thiện Vương  đến viếng mộ nữ sĩ, thì sẽ biết phần mộ của Hồ Xuân Hương- vợ thiếp ông Trần Phúc Hiển. Và có thể ông Trần Sài người Tam Kỳ là họ hàng thân quyến của gia đình ông Trần Phúc Hiển.

Vì có công trong đợt xa giá Vua Thiệu Trị ra Bắc Thành, ngày 22/7/1843, ông Trần Sài được thăng lên chức Chánh đội trưởng Đội 6 vệ 2 lực lượng Thủy sư Kinh kỳ.Theo sách Đại Nam thực lục (trang 369, 394, 406 và 413 quyển 6) chép: Việc vua giao cho các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Bình đóng thuyền đi biển, tàu bồng cho triều đình và thuyền hải vận năm 1842. Đó là lý do ông Trần Sài được tín nhiệm trở ra Bắc, đưa các hải thuyền về Kinh đô Phú Xuân, khoảng từ tháng 8 đến tháng 10 năm 1843. Sau chuyến đi này thành công, ngày 13/11/1843, ông được Đô thống Thủy sư cấp văn bằng thăng chức từ Suất đội lên làm Thí sai Chánh đội trưởng Đội 6, vệ 2 lực lượng Thủy sư Kinh kỳ.

 Như vậy giả thiết tháng 10/1843 là thời gian ông Trần Sài thực hiện di chuyển mộ Hồ Xuân Hương về quê chồng. Hài cốt của nữ sĩ được bí mật đưa xuống hải thuyền, về doanh thủy quân đóng ở cửa biển Thuận An. Sau đó được bí mật chuyển xuống thuyền dân theo sông Tam Kỳ về chôn cất tại mảnh vườn của gia đình ông Trần Phúc Hiển, giáp xã Bình An -Thạch Câu, chôn giữ, đến năm 1850 thì xây dựng lăng mộ. Giả thiết này phù hợp với sự kiện lịch sử gian lịch sử mộ nữ sĩ ở Hồ Tây năm 1842 và di chuyển về Tam Kỳ năm 1843.

 Nho sĩ Trần Hòa Phủ người xã Tam Kỳ là người viết bia mộ và minh bia cho 2 ngôi mộ cổ 

Khi nghiên cứu về minh bia, mộ 1856 Phan thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân, đều ghi “河 東 叄 岐 士 陳 咊 甫 廑 撰”phiên âm: “Hà Đông Tam Kỳ sĩ Trần Hòa Phủ cẩn soạn”, dịch nghĩa: “Kẻ có học ở xã Tam Kỳ, huyện Hà Đông là ông họ Trần biệt hiệu Hòa Phủ kính cẩn soạn bài minh này”.

Xâu chuỗi sự việc ông Trần Sài là người bí mật đưa hài cốt nữ sĩ về Tam Kỳ, giao cho nho sĩ Trần Hòa Phủ là người đủ độ tin cậy, để giao xây dựng lăng mộ cho người đã khuất và bí mật hành trình người di chuyển hài cốt Hồ Xuân Hương. Ông Trần Hòa Phủ chính là công trình sư xây dựng mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân và mộ 1850 Phan Thị (vợ cả) và có thể cũng là người đã xây dựng mộ Giày Thầy Lánh. Điều này chỉ có thể khẳng định giữa ông Trần Sài, ông Trần Hòa Phủ và ông Trần Phúc Hiển cùng gia tộc.

Bằng chứng là các lăng mộ xây dựng các nhau 31 đến 37 năm, nhưng ông Trần Hòa Phủ đã chủ ý để lại các ký hiệu kiến trúc, nội dung bia mộ minh bia, từ mộ Giày (mộ người chồng) đến lăng mộ 1850 Phan Thị (vợ cả) và lăng mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân (vợ thiếp), như những ký hiệu để lại cho hậu duệ đời sau kết nối thông tin, mối quan hệ giữa 3 ngôi mộ cổ này, là mộ vợ chồng. 

Mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân, chôn trên đất của người họ Huỳnh, chính là mẹ ông Trần Phúc Hiển

Vì sao mộ Hồ Xuân Hương 1850 lại mang họ Huỳnh? Đó là bí ẩn cuối cùng được giải mã. Việc mộ Giày Thầy Lánh nghi là mộ tử tù Trần Phúc Hiển phải thay tên đổi họ, mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) chỉ ghi họ, thì mộ 1850 nghi là mộ người vợ thiếp Hồ Xuân Hương phải thay tên đổi họ cũng là tất yếu, nhưng vì sao là họ Huỳnh mà không là các họ khác?

Tháng 4/2025, chị Hằng đã ghi được lời kể của cụ Nguyễn Thị Hạnh (80 tuổi), nhà ở gần khu vườn có 2 ngôi mộ cổ. Cụ Hạnh kể:“Mảnh vườn có 2 ngôi mộ cổ từ thời ông nội tôi là cụ Nguyễn Mại. Cụ Mại qua đời để lại vườn cho bố tôi là Nguyễn Đại. Bố tôi cho ông Nguyễn Thu (con trai nuôi) một nửa vườn có 2 ngôi mộ cổ ở phía ngoài, còn nửa vườn phía trong cho tôi. Đến tôi đã qua 6 đời. Đây là đất hương hỏa thừa tự của cụ cố ông nội của tôi, là người đàn bà họ Huỳnh, khi lấy chồng được bên ngoại cho mảnh đất này”.

Từ đây có thể hiểu rõ ngôi mộ 1856 và mộ 1850 là năm dương lịch xuất hiện mộ được chôn cất trên phần đất của tổ tiên người đàn bà họ Huỳnh để lại. Theo phong tục tập quán ở địa phương, ngày xưa thường chôn cất người thân trong vườn của gia đình. Chiếu theo phong tục này thì cụ cố họ Huỳnh có thể là mẹ chồng của 2 người nằm dưới ngôi mộ 1856 Phan Thị (vợ cả) và mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân (vợ thiếp). Phải chăng cụ cố họ Huỳnh chính là vợ của tướng Trần Phúc Nhàn, là mẹ ông Trần Phúc Hiển?

Trở lại với những người thừa kế mảnh vườn này mang họ Nguyễn, có thể họ là hậu duệ chi trưởng họ Trần (gia tộc anh trai ông Trần Phúc Hiển đã chuyển sang họ Nguyễn trong vụ án ông Trần Phúc Hiển).

Còn 3 chữ Huỳnh Hoàn Nhân, nếu dịch nghĩa tiếng Hán chữ “hoàn” là động từ “hoàn lại, trả lại”, chữ “nhân” là người, chữ “Huỳnh” là họ, thì Huỳnh Hoàn Nhân nghĩa là “Người này trả lại cho họ Huỳnh”. Nếu người đàn bà họ Huỳnh là mẹ chồng, thì người nằm dưới mộ 1850 là con dâu của người đàn bà họ Huỳnh. Nếu dịch chữ : “Hoàn” là tính từ,thì “Hoàn Nhân” là người hoàn hảo, dịch Huỳnh Hoàn Nhân là người hoàn hảo họ Huỳnh. Như vậy người nằm dưới mộ 1850 chính là Hồ Xuân Hương người con dâu tài danh hoàn hảo của người đàn bà họ Huỳnh. Đến đây là bí ẩn mộ 1850 tự viết Huỳnh Hoàn Nhân, đã được giải mã là mộ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương, mang dấu tích họ Huỳnh- họ của người mẹ ông Trần Phúc Hiển.

Hành trình tìm dấu tích mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương của nhóm nghiên cứuđã khép lại giai đoạn một, để mở ra giai đoạn mới, liên quan đến việc ngày 21/10/2025, Đảng ủy UBND thành phố Đà Nẵng đã giao cho UBND TP chỉ đạo các cơ quan tham mưu, tiếp tục thực hiện các ghi nhớ tại hội nghị 15/5/2025, triển khai tiếp công việc nghiên cứu liên quan đến mộ 1850 Huỳnh Hoàn Nhân của nhóm nghiên cứu trong lĩnh vực khảo cổ để đưa ra những căn cứ khoa học thực chứng so sánh với những kết quả ban đầu nhóm nghiên cứu đã đưa ra về dấu tích mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương