LÊ XUÂN LÂM
 

Cầm “KÝ HỌA THƠ” của Nguyên Hùng trên tay, ấn tượng trước tiên mà tôi nhận được là từ bìa sách đồng hiện một bức tranh đa sắc mầu... với những  là một nửa  hình ảnh các gương mặt văn nhân...  Và giữa đó nổi lên, thật rõ ràng, ba chữ tên gọi tập sách, mà ngay dưới đó là cái ngoặc đơn này: “(81 chân dung văn học)”...
 

Tôi hiểu đây là ký họa chân dung văn nhân bằng thơ.

1.   Bìa sách đậm chất biểu trưng, ẩn dụ chuyển đi từ nơi bìa sách không chỉ là thông điệp tư tưởng của tập “KÝ HỌA THƠ” ; mà còn cũng chính bằng cách làm bìa sách đó, sức hấp dẫn người đọc tập sách đã được tạo ra... Nó khiến tôi rất muốn mở ra xem, nhất là những văn nhân mà tôi từng biết. Tôi hồi hộp tự hỏi, Nguyên Hùng đã Ký như thế nào, đường nét có thật không, đã Họa ra sao, sắc mầu có giống không, những bức chân dung được Nguyên Hùng vẽ bằng Thơ  ấy... có  thơ  không?...

Nói bằng ngôn ngữ thi pháp học, thì tôi thấy bìa sách đã như là cái TỨ của một thi phẩm, một cái TỨ THƠ với thông điệp sẻ chia, như chính tác giã đã chia sẻ: “Đây chưa phải là tập hợp những gương mặt tiêu biểu được chọn, mà chỉ gồm các phác họa về những tác giả thân quen, hoặc những tên tuổi lớn mà tôi được đọc, ít nhiều hiểu về họ và đem lòng quý mến”.

Vâng! Đúng chất giọng chân thành của một nhân cách khiêm nhường rồi! Sau bìa sách, đọc thêm “Lời tác giả” nữa, lại thêm đồng cảm... Và tôi đã xem “KÝ HỌA THƠ” một mạch từ đầu đến cuối... Để khi gấp tập sách lại rồi... tôi lại mở ra xem lại... nhất là những bức chân dung mà bản thân tôi cũng thực sự thích thú... vui như chính mình đã vẽ nên nó...

2.  Quả thực Nguyên Hùng không có động cơ, mục đích làm “Chân dung văn học”, hay TUYỂN VĂN như một nhà nghiên cứu văn chương.  Tập “KÝ HỌA THƠ”  cho tôi thấy, là một nhà thơ, Nguyên Hùng chỉ muốn bày tỏ sự yêu quý và hứng khởi biểu thị quý yêu riêng mình, bằng cách phác họa chân dung về những văn nhân mà anh cảm nhận được bằng tấm chân tình của anh... Nhưng tập “KÝ HỌA THƠ” có đến 81 gương mặt... thì đọc xong sách rồi... tôi không thể không cảm ơn Nguyên Hùng, bởi tôi nhận thấy, quả thực thật sâu nặng và hiếm hoi là tình cảm anh dành cho các tên tuổi lớn và bạn bè văn chương của anh...

Và, phải nói Nguyên Hùng là một tay ký họa tài hoa, đã vẽ được không ít  những bức chân dung đẹp.

 Xem “KÝ HỌA THƠ”, tôi thấy rõ những đường nét và sắc mầu mà Nguyên Hùng đã sử dụng để khắc họa nên được những gương mặt văn nhân của anh. Nguyên Hùng đã chia sẻ những cảm – thức của anh về sự nghiệp văn chương của bạn văn mình, với tấm lòng trân quý, cảm phục chân thành. Anh đã đạt được thành công không thể không ghi nhận, khi có thể chỉ bằng vài ba nét khắc họa, đã làm nổi bật lên những thành tựu nghệ thuật, những cống hiến một đời, của không chỉ nhiều gương mặt rất lớn, mà cả những nhân cách rất riêng khác .

2.1.  Nguyên Hùng Ký họa bằng cái gì? Ký họa như thế nào?

2.1.1.  Tôi xin dẫn một thí dụ, như về Văn Cao. Bức chân dung được Nguyên Hùng vẽ bằng thơ của anh đây:

VĂN CAO

Trai Hải Phòng trong  Một đêm Hà Nội

Hồn mơ màng theo khúc  Thiên Thai...

Những bản tình ca như  Suối mơ  mềm mại

Như khói như sương như  Lá  ra đời.

Cung đàn xưa  gọi mời  Đàn chim Việt

Cho  Làng tôi  ríu rít những  Ngày mùa

Trường ca  Sông Lô thẳng  Tiến về Hà Nội

Cùng triệu tim hồng hòa  Tiến quân ca.

Một đêm đàn lạnh trên sông Huế

Càng ngẫm càng yêu  Khuôn mặt em

Càng thương  Những người trên cửa biển

Bạc đầu chờ  Mùa xuân đầu tiên.

Anh có nghe không  những bài ca sống lại

Về  Bến xuân  hát mãi không thôi?

Tự lúc nào trong âm thầm gác tối

Buồn tàn thu  ám vận suốt một đời?
 

                                            9/8/2020
 

           (Những chữ đậm trong bài thơ là tên của những bản nhạc bất hủ, những bài thơ chan chứa tình đời của Văn Cao).

2.1.1.1.  Cho đến hiện nay, ai cũng biết cường quyền, ấu trĩ, dốt nát và tha hóa, chính là kẻ đã “thủ ác”; là thủ phạm đã giết chết thơ ca – nhạc họa của thiên tài Văn Cao, bằng việc quản thúc ông suốt  30 năm, từ 1955, khi mới ngoài ba mươi tuổi, cho đến tận ngày ông qua đời năm 1995, mà chỉ với cái án bất thành án, có tên gọi là “Nhân văn –  Giai phẩm” thật lắm chiêu trò bi – hài... Còn chúng ta, dù vẫn biết thi lễ trang nghiêm, mắt nhìn cờ Tổ quốc, miệng hát Quốc ca do Văn Cao sáng tác, nhưng phần đông đến nay vẫn còn dè dặt, rón rén... không dám công nhiên thừa nhận, ngay cả với những tượng đài âm nhạc vĩ đại mà Văn Cao đã để lại, từ cuộc đời văn nghiệp trầm kha ngắn ngủi của ông...

Chỉ khi đã biết như thế về Văn Cao, thì đọc câu kết bức tranh “Ký họa thơ” về Văn Cao của Nguyên Hùng: “Buồn tàn thu ám vận suốt một đời” , ta mới thấy câu thơ ký họa kia gợi lên sức liên tưởng về bi kịch thân phận nghiệt ngã của Văn Cao...

2.1.1.1.1.  Ký họa chân dung Văn Cao, Nguyên Hùng đưa vào bức tranh, mảng mầu âm nhạc, với 13 nhạc phẩm nổi tiếng từ trước và sau Cách mạng Tháng Tám 1945 như: Buồn tàn thu, Thiên thai, Bến Xuân, Suối mơ, Đàn chim Việt, Trường ca Sông Lô, Làng tôi, Cung đàn xưa,  Ngày mai, Tiến quân ca, Tiến về Hà Nội, Ngày mùa  và nhất là nhạc phẩm Mùa xuân đầu tiên. 

Tôi chỉ nêu lại đây riêng ca khúc  Mùa xuân đầu tiên được Văn cao cho ra đời trong dịp Tết Bính Thìn 1976 để mừng “kháng chiến đã thành công” (Phạm Tuyên), nước nhà đã Thống nhất; bài hát cũng là tiếng lòng  Văn Cao cất lên sau 20 năm (1955 – 1975) bị buộc phải im lặng... nhưng rồi liền ngay sau đó, nó lại đã bị cấm hát trong suốt 24 năm (1976 – 2000)... Về sự kiện bi kịch này, Nguyên Hùng chỉ phác một nét đồng cảm tâm can: “Bạc đầu chờ Mùa xuân đầu tiên” thôi,  nhưng đã khiến trào lên biết bao nỗi niềm nhức nhối khôn nguôi... Ai hôm nay nghe  “Mùa xuân đầu tiên”  mà không khỏi ngậm ngùi, xa xót tưởng nhớ  hình dáng  Cụ Văn Cao gác tay lên cây đàn số mệnh... ngồi  “... chờ  Mùa xuân đầu tiên” sẽ lại về... đến bạc trắng mái đầu  xanh mà mùa xuân của Cụ vẫn không trở lại...

2.1.1.1.2.   Riêng mảng mầu thơ ca, số lượng hiện diện trong chân dung này chỉ có 7 tác phẩm, bằng phân nửa mảng mầu âm nhạc. Đó là những thi phẩm: Anh có nghe không, Một đêm Hà Nội, Khuôn mặt em, Một đêm đàn lạnh trên sông Huế, Lá, (xuất bản năm 1988), Có lúc, Những người trên cửa biển (trường ca). Tôi chỉ dẫn lại đây một câu thơ trong Ký họa của Nguyên Hùng: “Càng ngẫm càng yêu Khuôn mặt em” ; và thay vì bình luận câu thơ này của Nguyên Hùng, tôi xin dẫn nguyên văn trọn vẹn bài thơ  Khuôn mặt em  mà Văn Cao viết về vợ mình ra đây để chúng ta cùng đọc:

KHUÔN MẶT EM

Giữa những ngày dài dằng dặc
Chỉ còn khuôn mặt em
Sáng trong và bình lặng

Dù hai đứa chúng ta
Chưa lúc nào sung sướng
Những ngày đau khổ ấy
Khuôn mặt em
Như mảnh trăng những đêm rừng cháy

Trên đường đi
Anh đặt em trên đồng cỏ
Thấy đẹp mãi màu xanh cỏ dại

Trên đường đi
Anh đặt em trên dốc núi
Để tìm lại những đường mềm của núi

Trên đường đi
Khuôn mặt em làm giếng
Để anh tìm lấy đáy ngọc châu
ôi khuôn mặt sáng trong và bình lặng
Tôi được đầu tiên và còn lại cuối cùng.

2.1.1.1. 3.  Vậy là đã rõ! Cái ấn tượng mà tôi đọc được trong mỗi “Ký họa thơ” của Nguyên Hùng về bạn văn của anh bao giờ cũng không chỉ trước hết là văn tài đóng góp của văn nhân, mà còn đồng thời là cả cái thân phận riêng có của riêng họ nữa. Đó là hai phẩm chất, hai sắc mầu chủ đạo, hai chất liệu chính làm nên diện mạo  văn nhân mà Nguyên Hùng thường đã vẽ rất thành công. Tôi đã dẫn ra đây chân dung về Văn Cao của Nguyên Hùng, một gương mặt khó phục hiện nhất,  bởi cả văn nghiệp và chướng nghiệp Văn Cao đều thực sự quá vĩ đại, quá phi thường !

2.1.2.  Tôi cũng không thể không dẫn ra đây một “Ký họa thơ” khác, mà ai cũng thích xem, là chân dung Hoàng Cát, nhưng là cát vàng  trong làng văn, người mà Nguyên Hùng xếp thứ tự  “an pha bê”  (ABC)... ngay sau Văn Cao. Bức họa về Hoàng Cát của Nguyên Hùng đây:

HOÀNG CÁT

Một chân mất bởi chiến tranh

Một chân còn lại ông Lành bẻ đôi

Tháng giêng dai dẳng nghẹn lời

Cầu Ngôi sao biếc nhưng trời chẳng nghe...

Cám ơn mưa nắng vỉa hè

Mùa thu nem chạo, bóng bì, chè tươi...

Tưởng đâu Thanh thản cuối đời

Mà sao khổ nạn Cõi người chưa buông.

                               19/2/2017 – 19/4/2024   

Tôi xin không nói thêm về cảm nhận của mình khi xem bức chân dung “đời thường” văn nhân Hoàng Cát, mà tôi cũng đồng cảm với rất nhiều thẩm bình của bạn đọc “Ký họa thơ”. Tôi chỉ muốn kể lại ra đây cái  ấn tượng, là khi xem bức chân dung này, tôi đã tưởng thấy bàn tay cầm ‘cọ’ của Nguyên Hùng  run rẩy như thế nào khi ‘vẽ’ ra  chữ  “BẺ”  trong hai câu thơ: “Một chân mất bởi chiến tranh/Một chân còn lại ông Lành bẻ đôi”,  để đặc tả chướng nghiệp Hoàng Cát mắc phải trong cuộc đời văn nghiệp của ông. Dẫn thêm Hoàng Cát, là để tôi xin nói ở đây rằng, điều tôi còn thấy nữa khi xem “Ký họa thơ” của Nguyên Hùng là sức đọc, là năng lực quảng giao, là sức cảm thức văn chương... của nhà thơ Nguyên Hùng thật đáng kính phục và nể trọng. “Ký họa thơ”  ra đời như ánh lửa đã góp khuyến thức tình yêu văn chương đã có phần ngật - ngà - ngủ -  gật trong sôi động thị trường kim tiền hiện nay...

3. Ánh lửa từ  “Ký họa thơ”  ấy tỏa sáng là nhờ đâu, nếu không phải là từ đam mê và năng lực phát sáng của chính tác giả? Đọc “Ký họa thơ”, cái mà tôi thấy ở đây nữa là tài năng thi pháp thực sự của Nguyên Hùng. Ký họa vẽ bằng thơ kia mà! Về vẻ đẹp này, của những bức chân dung,  tôi xin nêu khái quát, rằng Nguyên Hùng đã biết biến các thi phẩm của bạn văn thành những ẩn dụ và định vị chúng trong những bức chân dung, để chuyển hóa chúng thành những thi ảnh, những hình tượng thơ; để chuyển tải đi những thông điệp về dung mạo của văn nhân từ chúng. Không có năng lực, không có đam mê, không có tình yêu văn chương đủ rộng, đủ sâu... đối với văn nhân mà mình yêu quý, thì không thể Ký họa bằng thơ về họ được.

3.1.  Cần thí dụ ư?  “81 chân dung văn học” trong “Ký họa thơ”, tuy sắc mầu đậm nhạt có khác nhau, nhưng  thảy đều là 81 thí dụ minh chứng cho một nhận định như thế!

Như Văn Cao, Như Hoàng Cát mà tôi đã chứng dẫn ở trên.

3.2.  Hay như đây, xin chỉ dẫn hai câu thơ Nguyên Hùng khắc họa một nét chân dung nhà thơ nổi tiếng, nguyên Ủy viên Bộ Chính trị Trung ương Đảng  Nguyễn Khoa Điềm: “Từ ngày trở lại làm dân/ Thơ nơi Cõi lặng trở trăn phận người”, khiến tôi giật mình khi đọc đến hai chữ  “Cõi lặng” – tên một tập thơ của Nguyễn Khoa Điềm; và lòng bỗng dậy sóng khi liên tưởng so sánh đến sự nghiệp văn chương muôn đời dân sinh và hào quang chính trị chói ngời một thời quan chức của ông. Đấy! Chính cái tên tập thơ, được Nguyên Hùng đem vào đặt trong hai câu thơ kia, đã vụt biến thành ẩn dụ, thành hình tượng thơ gây nổ sức liên tưởng đến đời Dân và đời Quan của tác giả “Trường ca Mặt đường khát vọng”... khi người lại biết “trở trăn phận người”...

3.3.  Hay như đây nữa, là khi vẽ chân dung  nhà văn Nguyễn Trường, Nguyên Hùng đã dùng những nét màu thật bình dị khiêm nhường, như chính bản thân nhà văn, để phác thảo: “Lặng lẽ viết mà văn đàn báo bão”... “Luận chuyện hôm nay bằng chuyện ngỡ đã xưa” ... để rồi Nguyên Hùng đưa một nhát cọ: ông Đạo Dừa – nhân vật chính trong truyện ngắn  “Khai khẩu”, rút từ tập truyện ngắn cùng tên, ở trang 183,  “tấu trình” lên Tổng thống Đệ nhất Việt Nam Cộng hòa Ngô Đình Diệm,  rằng:  “Thua dân thì còn, thắng dân thì mất”  để làm nền chốt hạ ký họa bức chân dung, mà ai đã xem cái ký họa này, đều không thể không nhớ đến Nguyễn Trường...

Nguyên Hùng như muốn nói to với mọi người, rằng : “Thua dân thì còn, thắng dân thì mất”, là đạo lý cầm bút làm văn của Nguyễn trường !

4.  Đến đây, xin bày tỏ điều mà tôi trân quý nhất đối với tập “Ký họa thơ” của Nguyên Hùng, chính là cảm thức luôn xốn xang, xáo động trong tôi, mỗi khi đọc từng trang sách, như đọc từng tấm chân tình mà Nguyên Hùng ký thác, gửi nhờ mỗi bức chân dung chuyển đến bạn bè văn chương và cả bạn đọc của anh...

Nguyên Hùng chỉ “coi ấn phẩm này như một cuốn kỷ yếu nho nhỏ có thể giúp bạn đọc biết thêm hoặc nhắc nhớ tác phẩm của các nhà văn nhà thơ, những người đã có những đóng góp xứng đáng cho nền văn học nước nhà” , với  “... hy vọng rằng, cuốn sách sẽ góp một phần nhỏ trong việc cổ động văn hóa đọc, đặc biệt trong điều kiện sách báo in đang bị lấn át bởi các phương tiện nghe nhìn của thời đại công nghệ số”.

Còn tôi, tôi thấy  “Ký họa thơ” của Nguyên Hùng , như trên tôi đã nói, rằng, sự  ra đời của nó sẽ như ánh lửa, góp khuyến thức dậy, giúp đốt cháy lên... ngọn lửa tình yêu văn chương đã có phần leo lắt, vật vờ, ngật ngủ ... giữa sôi động thị trường kim tiền hiện nay...

5.  Vì thế, chính ở đây tôi xin có hai khuyến nghị:

Một là những bạn văn chương của Nguyên Hùng hãy quảng bá thật rộng tập “Ký họa thơ” này đến nhiều tầng lớp độc giả, viết và đăng thật nhiều bài giới thiệu tập sách này. Thế là đã  như cùng Nguyên Hùng  giới thiệu ra diện rộng, chân dung của các văn nhân đương đại. Bởi đã từ lâu, diễn đàn văn chương lý luận phê bình của ta vắng lặng quá, trong khi những vấn đề của nó ngày một chất chứa những vấn nạn thời cuộc, neo giữ, trì níu... ngay cả sự phát triển tự nhiên...

Hai là, từ ngay sau lần ra mắt bạn đọc này, Nguyên Hùng nên đầu tư thêm sức lực, huy động thêm nguồn lực để mở rộng, khai sâu thêm chiều kích của những bức chân dung, bằng chỉnh sửa gia cường thêm chất thơ để “Ký họa thơ” thêm thơ hơn. Đồng thời, tôi cũng mong muốn giới văn chương ta nhìn thấy từ  “Ký họa thơ” của Nguyên Hùng như một sáng kiến khởi phát việc xây dựng và thực hiện dự án TUYỂN TẬP CHÂN DUNG VĂN HỌC VIỆT NAM bằng phương thức  “ký họa thơ”  lý thú và hấp dẫn này trên quy mô rộng lớn hơn, khoa học hơn, tạo dựng nên những  Biên niên kỷ Ký họa văn nhân hữu dụng hơn!...